درمان‌های سرطان مانند رادیوتراپی (پرتودرمانی) و شیمی‌درمانی از مؤثرترین روش‌ها برای از بین بردن سلول‌های سرطانی هستند، اما این درمان‌ها عوارض جانبی متعددی دارند که گاهی بر کیفیت زندگی بیمار تأثیر قابل‌توجهی می‌گذارند.
یکی از مهم‌ترین این عوارض، خشکی دهان یا زروستومیا (Xerostomia) است؛ عارضه‌ای که معمولاً در اثر آسیب به غدد بزاقی در طی رادیوتراپی ناحیه سر و گردن یا تأثیر داروهای شیمی‌درمانی بر عملکرد غدد ایجاد می‌شود.
در این مقاله به‌صورت تخصصی بررسی می‌کنیم که چگونه این درمان‌ها باعث خشکی دهان می‌شوند، چه عوارضی به‌همراه دارند و چه راهکارهایی برای کنترل آن‌ها وجود دارد.
🔹 نقش بزاق در سلامت دهان
برای درک بهتر این موضوع، باید بدانیم بزاق تنها یک مایع ساده نیست؛ بلکه مجموعه‌ای از آنزیم‌ها، مواد معدنی، پروتئین‌ها و آنتی‌بادی‌هاست که نقش حیاتی در سلامت دهان دارد.
بزاق باعث:
-
مرطوب نگه داشتن دهان و کمک به گفتار و بلع
-
محافظت از دندان‌ها در برابر پوسیدگی
-
کنترل باکتری‌ها و قارچ‌های دهانی
-
تسهیل در هضم اولیه غذا
می‌شود. هرگونه اختلال در عملکرد غدد بزاقی، سلامت دهان و دندان را به خطر می‌اندازد.
🔹 چگونه رادیوتراپی باعث خشکی دهان می‌شود؟
رادیوتراپی در ناحیه سر و گردن معمولاً برای درمان سرطان‌هایی مانند حنجره، زبان، حلق یا غدد بزاقی به‌کار می‌رود.
پرتوهای یونیزه‌کننده در عین نابودی سلول‌های سرطانی، می‌توانند به سلول‌های سالم اطراف نیز آسیب برسانند.
وقتی غدد بزاقی (خصوصاً غده بناگوشی و زیر فکی) در مسیر پرتو قرار بگیرند، سلول‌های ترشح‌کننده بزاق دچار آسیب دائمی یا موقتی می‌شوند.
نتیجه این فرآیند، کاهش شدید ترشح بزاق و بروز خشکی دهان مزمن است که ممکن است حتی سال‌ها پس از درمان ادامه داشته باشد.
شدت این عارضه بستگی دارد به:
-
میزان دوز پرتو: هرچه دوز بالاتر باشد، آسیب بیشتر است.
-
محدوده تابش: اگر هر دو غده بزاقی در معرض پرتو باشند، احتمال خشکی کامل بیشتر می‌شود.
-
تکنیک درمان: روش‌های جدید مانند IMRT (رادیوتراپی با شدت تعدیل‌شده) می‌توانند آسیب به غدد را کاهش دهند.
🔹 تأثیر شیمی‌درمانی بر خشکی دهان
برخلاف رادیوتراپی که مستقیماً به غدد بزاقی آسیب می‌زند، شیمی‌درمانی بیشتر از طریق تأثیر سیستمیک باعث خشکی دهان می‌شود.
داروهای شیمی‌درمانی با هدف از بین بردن سلول‌های با رشد سریع، نه‌تنها سلول‌های سرطانی بلکه سلول‌های سالم بافت دهان و غدد بزاقی را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهند.
نتایج معمول عبارت‌اند از:
-
کاهش موقت ترشح بزاق
-
تغییر در طعم غذا (Dysgeusia)
-
التهاب و زخم‌های دهانی (Mucositis)
-
افزایش احتمال عفونت‌های قارچی دهان
برخی داروهای شیمی‌درمانی مانند سیکلوسفوسفامید، متوترکسات، دوکسوروبیسین و وین‌کریستین بیشترین ارتباط را با زروستومیا دارند.
🔹 علائم خشکی دهان پس از درمان سرطان
بیماران تحت رادیوتراپی یا شیمی‌درمانی معمولاً از علائم زیر شکایت دارند:
-
احساس خشکی یا چسبندگی مداوم در دهان
-
دشواری در بلع، جویدن و صحبت کردن
-
زخم و سوزش زبان
-
طعم فلزی یا کاهش حس چشایی
-
بوی بد دهان
-
افزایش پوسیدگی دندان‌ها و التهاب لثه‌ها
در صورت عدم درمان، این علائم می‌توانند به سوءتغذیه و مشکلات دهانی مزمن منجر شوند.
🔹 پیامدهای بلندمدت
خشکی دهان پس از رادیوتراپی معمولاً یک عارضه‌ی دائمی یا بلندمدت است.
بیماران ممکن است سال‌ها پس از درمان هنوز احساس خشکی داشته باشند. این وضعیت می‌تواند باعث شود:
-
بزاق به‌طور کامل بازنگردد
-
کیفیت خواب کاهش یابد
-
بوی بد دهان دائمی شود
-
عفونت‌های دهانی مکرر رخ دهد
به همین دلیل، مدیریت زودهنگام خشکی دهان بخش مهمی از مراقبت‌های پس از درمان سرطان است.
🔹 روش‌های کنترل و درمان خشکی دهان در بیماران سرطانی
✅ ۱. استفاده از بزاق مصنوعی و اسپری‌های مرطوب‌کننده
این محصولات ترکیبی از آب، گلیسیرین و مواد معدنی هستند که نقش بزاق طبیعی را شبیه‌سازی می‌کنند و رطوبت دهان را حفظ می‌نمایند.
✅ ۲. مصرف داروهای محرک بزاق
داروهایی مانند Pilocarpine و Cevimeline می‌توانند به تحریک ترشح بزاق در بیمارانی که هنوز بخشی از عملکرد غددشان باقی مانده کمک کنند.
✅ ۳. مراقبت دهانی ویژه
-
استفاده از خمیر دندان حاوی فلوراید
-
دهان‌شویه بدون الکل
-
مسواک زدن با برس نرم
-
مراجعه منظم به دندان‌پزشک برای بررسی پوسیدگی‌ها
✅ ۴. هیدراته نگه داشتن بدن
نوشیدن جرعه‌جرعه آب در طول روز و مصرف میوه‌های آبدار مانند خیار، هندوانه و پرتقال می‌تواند به مرطوب ماندن دهان کمک کند.
✅ ۵. رژیم غذایی مناسب
بیماران باید از غذاهای خشک، شور و تند پرهیز کرده و از غذاهای نرم و مرطوب مانند سوپ‌ها و پوره‌ها استفاده کنند.
✅ ۶. استفاده از درمان‌های جدید
روش‌هایی مانند لیزر تراپی کم‌توان (LLLT) و آکوپانکچر در برخی مطالعات باعث تحریک عملکرد غدد بزاقی و بهبود خشکی دهان شده‌اند.
🔹 پیشگیری از آسیب غدد بزاقی در حین درمان
پزشکان امروزه با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند IMRT یا پرتودرمانی پروتونی می‌کوشند تا حد امکان غدد بزاقی را از مسیر تابش خارج کنند. این روش‌ها می‌توانند میزان بروز خشکی دهان را تا ۵۰٪ کاهش دهند.
🔹 نتیجه‌گیری
خشکی دهان ناشی از رادیوتراپی و شیمی‌درمانی یکی از مهم‌ترین چالش‌های بیماران مبتلا به سرطان است که نیاز به مراقبت ویژه دارد. کنترل زودهنگام، درمان حمایتی و رعایت بهداشت دهان می‌تواند کیفیت زندگی این بیماران را به‌طور چشمگیری بهبود دهد.
برای آشنایی با سایر علل و روش‌های درمانی خشکی دهان، توصیه می‌شود مقاله‌ی جامع خشکی دهان را در وب‌سایت دکتر احمدی‌زاده مطالعه کنید.
نظرات
ارسال یک نظر